Een dozijn ijstermen die je moet weten

Zweedse ijstermen

Een dozijn ijstermen die je moet weten

Johan Porsby van de Stockholmse natuurijsclub en voorzitter van Skridskonätets Säkerhetsgrupp (de veiligheidsgroep van het Zweedse Skridskonet) heeft in 2017 een prachtige lijst met Zweedse ijstermen opgesteld[1], die helaas nog niet op Skridskonet te vinden is (er staan wel andere soortgelijke lijsten op Skridskonet). Johan heeft daarin ook de 10 belangrijkste ijswoorden benoemd, die volgens hem iedereen moet kennen. Het is de moeite waard om daar kennis van te nemen. Ik heb op eigen initiatief de lijst uitgebreid tot een dozijn, als volgt

Drie ijssoorten

Kärnis – spreek uit ’sjern-ies’ – zwart ijs: helder ijs dat ontstaat als water in vloeibare vorm bevriest, te onderscheiden van sneeuwijs (snöis, spreek uit ‘sneu-ies’) en steupijs (stöpis, spreek uit ‘steup-ies’).

Stöpis – spreek uit ’steup-ies’ – steupijs: ijs dat bovenop een oudere laag ijs ontstaat als volledig met water verzadigde sneeuw (genomstöpt snö, spreek uit ‘jenomsteupt sneu’, snöslask, spreek uit ‘sneuslask’) helemaal bevriest.

Snöis – spreek uit ‘sneu-ies’ – sneeuwijs: ijs dat ontstaat als sneeuw in water valt waarbij het water zo koud is dat de sneeuw niet smelt; gevaarlijk zolang er geen kärnis onder het sneeuwijs is aangevroren.

Zes schaatshindernissen

Råk – spreek de å uit als de o-klank in ‘boor’ – scheur, kistwerk: grote scheur of opening in het ijs; soms lastig te passeren.

Slukhål – spreek de u uit als ‘uu’ en de å als de o-klank in boor – slurpgat: een drainage-gat in het ijs dat zijn typische vorm krijgt door het regen- of smeltwater dat van bovenop het ijs naar onder het ijs kolkt.

Vindbrunn – spreek uit ‘wiendbrun’ – windwak: een ronde of ovaalvormige opening in het ijs, waar het water als gevolg van windwerking nog niet heeft kunnen bevriezen of die, als gevolg daarvan, later is dichtgegaan en met een (te) dunne laag ijs is bedekt.

Vrakis – spreek uit ‘wrak-ies’ – ijs dat eerst is opgebroken door de wind en later in schots en scheef staande schotsen weer aaneen is gevroren; vaak moeilijk om op te schaatsen.

Våris – spreek uit ‘woor-ies’ – voorjaarsijs: ijs dat is aangetast door zon- en warmte-inwerking waardoor de kristalgrenzen het begeven. Stöpis heeft kleine kristallen (de oorspronkelijke sneeuwkristallen) en wordt zacht; kärnis heeft doorgaans grotere kristallen, waardoor het ijs hard kan blijven maar plotseling in pijpjes uit elkaar kan vallen en dan zeer gevaarlijk wordt.

Överis – spreek uit ‘euwer-ies’ – overijs of dubbelijs: een tweede laag ijs over ouder ijs, met in de ruimte tussen de lagen water. Ontstaat door het bevriezen van een laag water op het ijs. Als de tussenlaag uit lucht bestaat spreken we over glas-ijs (glasis, spreek de g uit als in het Engelse ‘glass’ en de a-klank en de i-klank zijn lang)

Drie overige termen

Saltis – spreek uit: ’salt-ies’, zout ijs: ijs dat is gevormd van zout of brak (zee)water, te onderscheiden van zoet ijs.

Stöpa – spreek uit ’steupa’, steupen: het werkwoord waarmee het proces van het ontstaan van stöpis wordt aangeduid. Er bestaat geen Nederlands woord voor.

Plurrning – spreek uit pleurning, plurrning: ‘het door het ijs zakken’, er bestaat geen Nederlands woord voor.

Binnen de HLSK hebben we een paar afspraken over het gebruik van ijswoorden. Als je een tochtrapport of ijsobservatie in het Nederlands schrijft, dan kun je het Nederlandse woord gebruiken, als dat bestaat. Is dat er niet, dan gebruik je het Zweedse woord.

Het woord steupijs en het werkwoord steupen heeft de HLSK aan het Nederlands toegevoegd, net als het Zweedse woord voor het erdoor zakken plurrning (met dubbel r) en het bijbehorende werkwoord plurren (door het ijs zakken), plurrde, geplurrd.

Schrijf je een tochtrapport of ijsobservatie in het Engels, gebruik dan altijd het Zweedse woord. De Zweden begrijpen dat goed en waarderen het ook. Ze noemen de mix van Engels met Zweedse ijstermen Swenglish.

Met dank aan Johan Porsby.

Tom Nieuwenhuijsen

[1] Istermer för långfärdsskridskoåkare, Johan Porsby, 2017-01-31

Reageer op Tom!

Showing 2 comments
  • Maarten Vos
    Beantwoorden

    Ha Tom,
    Ik oefen een beetje op schaatszweeds, en wilde de link bij de bron Istermer van Johan Porsby onderaan de pagina hier aanklikken. Maar die link komt terug op deze pagina zelf.
    Is het wellicht ook mogelijk nog een link toe te voegen naar een uitgebreidere lijst, waar ik ook släppräk enzo kan vinden?

    Groet
    Maarten

    • Paul van Os
      Beantwoorden

      Hyperlink naar Istermen is aangebracht. Groet, Paul

Reageer op Tom!